معاد جسمانی و معاد روحانی

حضرت علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه، در عین 59 سرح العیون فی شرح العیون، مطلبی بغایت شریف و وزین را در باب معاد جسمانی و روحانی افاضه فرموده اند:

از آن عیون تابناک اینکه: انسان دارای دو معاد است. به این معنی که انسان در آخرت، همان انسانی است که در دنیا می باشد؛ پس همانگونه که در دنیا دارای لذّت های حسی و لذایذ دیگر عقلی است، در آخرت نیز چنین است.

آیات قرآنی و اصول برهانی و امهات عرفانی متفقند بر اینکه حقیقت، جمع بین معاد روحانی و جسمانی است، چه اینکه حقیقت آنست که شیئیت شیء به صورت آنست و صورت انسان دوتاست، اول، صورت باطنی؛ یعنی آنچه که به آن شیء بالفعل می شود و آن نفس است، دوم صورت ظاهری انسان، و هر دو در آخرت باقی اند و هویّت و شخصیت وی باقی است. 

 

برای اعتلا به این خطابِ فصل، به کاملی در علوم الهیه نیازمندی که لباب امر را در این مطلب بلند و مبحث رفیع بر تو تلقین کند تا تو را بفهماند و به فکر اندازد.

و حقّ در مقام همانست که صدر المتألّهین در فصل سوم باب یازدهم نفس اسفار به اجمال گفته است که:

باب وصول به معرفت معاد جسمانی بسته است مگر بر کسی که منهج ما را سلوک کند و بر طریقه ی ما گام بردارد و آن روش اهل الله و راسخان در علم و ایمان و جمع کنندگان بین کشف و برهان است که نور حکمت را از مشکاة نبوت اقتباس می کنند:

والله ذو الفضل العظیم.

و همچنین در فصل هشتم مرحله ی دوم اسفار به تفصیل بیان نمود که:

اسرار شریعت الهی را نمی توان از مباحث کلامی و آرای جدلی دریافت؛ بلکه راه رسیدن به آن اسرار منحصر در دو راه است:

یا روش ابرار

به اینکه جوامع عبادت را اقامه کند و مراسم عدالت را پی گیرد و وساوس عادت را ازاله نماید؛

و یا روش مقربان است،

به اینکه ریاضت های علمی پیشه کند و قوای ادراکی را به جانب قدس متوجه نماید، و آیینه ی نفس ناطقه را صیقلی دهد و آن را اعتدال بخشد تا به نجاست اخلاق زشت آلوده نشود و به اوصاف اجسامی که حواس می آورند زنگار نگیرد و به آرای فاسد کجی نپذیرد، زیرا در این هنگام صور حقایق ایمانی را در خود می نمایاند و امور پنهان از حواس را مشاهده می کند، و آنها را به واسطه ی صفای جوهرش تعقل می نماید.

اما وقتی به اعمال زشت آلوده گردید و یا به اخلاق زشت زنگار گرفت و یا به آرای فاسد کژی یافت و بر همین حال ادامه داد، مثل بیشتر ارباب جدال از ادراک حقایق امور ایمانی محجوب می ماند و از وصول به خدای تعالی عاجز می شود و نعیم آخرت از وی فائت می گردد، چنانکه خدای تعالی فرمود:

{ کلّا إنّهم یومئذٍ عن ربّهم لمحجوبون } ( مطففین/16)

پس هرکسی خواهد به معرفت خدا و صفات و افعالش و معرفت ارسال رسولان و انزال کتب و کیفیت نشئه آخرت و احوال انسان بعد از مرگ و دیگر اسرار مبدأ و معاد به وسیله ی علم کلام و راه مناظره برسد چاقی وی از ورم کردگی است ( ورم کردی و پنداری که چاقی ).

و به هنگام بسط قول در معاد نفوس و کیفیت رجوعش به خدا در دو عالم و وصول به قیوم در هر دو اقلیم چگونگی حشر جسمانی و بازگشت نفوس برای حفظ اجساد به اذن ولیّ ابداع و انشاء در مبدأ و معاد به آن گونه که از سنت شریف وارد شده و السنه ی شریعت بر آن نطق کرده روشن می شود.

تعلیقه:

توجه به نکات معرفتی در این مقال حائز اهمیت است.

اینکه شیئیت شیء به صورت آنست و هر شیء دارای صورت ظاهری و باطنی است؛

صورت جسمانی و صورت روحانی.

که حضرت علامه در دروس معرفت نفس به تفصیل بیان داشته اند؛

و اینکه این صورت است که باقی است و برقرار؛

و مقام وجه اللهی آن ابدی و حیّ است؛

و اینکه نفوس، در دوره ای، بعد از مفارقت از جسم و بدن، به خدا رجعت می کنند؛ به اصل و مبدأ خویش؛ و اینکه حفظ اجساد نیز لازم است؛ به جهت معاد و حشر جسمانی، و اینکه اذن ولیّ ابداع و انشاء لازم است؛ و اینکه ولیّ ابداع و انشاء کیست؟ و اینکه ابداع و انشاء هم در مبدأ رخ می دهد هم در معاد؛ اینها نکات قابل تأملی است که پس از فهم کامل مبانی عمیق دروس معرفت نفس حاصل می شود.